Het verdwenen dorp Wolfheze - Heelsums Beekdal

De Kapelheuvel of Kerkheuvel is de plek waar in de 11de eeuw een stenen parochiekerkje werd gebouwd. De kerk was in Romaanse stijl, van tufsteen en met een leistenen dak. De kerk hoorde bij het oude dorp Wolfhees, dat na de 16de eeuw vergeten werd.

De Kapelheuvel waar de kerk van oud Wolfheze lag. — De Kapelheuvel of Kerkheuvel

Het dorp Wolfhees wordt voor het eerst genoemd in 1333, toen boetes werden gegeven voor onrechtmatige ontginningen van woeste grond. Maar vóór deze datum woonden hier al mensen, misschien is Wolfhees wel voortgekomen uit de prehistorische bewoning. Het gehucht wordt ook wel Oud Wolfheze genoemd, om het te onderscheiden van het huidige dorp Wolfheze. Wolfhees bestond uit twee goederen: de Wildforsterij en de Hof. Onder de laatste vielen de kerk, de schans, de molen en verspreid in het gebied een aantal boerderijen. Al deze relicten maken het gebied, zeker in combinatie met de sprengenbeken, archeologisch zeer waardevol en uniek. Dankzij stuifmeelonderzoek is bekend wat de boeren van Wolfhees verbouwden. Rogge was het belangrijkste gewas. gevolgd door boekweit en op enkele plekken werd vlas verbouwd. Bepaalde grassen en schapenzuring wijzen erop dat de landerijen soms ook braak lagen.
Bron: De Renkumse en Heelsumse beekdalen, door Ruud Schaafsma.

Bestel dit prachtige boek

De kerk van Wolfheze naar een tekening van de landmeter Th. Witteroos van circa 1570.
Iets ten noorden van de oude heerweg werd, op een fundering van in traskalk gegoten veldkeien, deze kerk omstreeks het jaar 1000 opgericht. De kerk was in Romaanse stijl, van tufsteen en met een leistenen dak. Er was tevens een bijbehorende pastorie en kerkhof bij. De maten van de kerk waren 20,9 (oost-west) bij 7,6 (noord-zuid) meter.

Tijdlijn verdwenen dorp Wolfheze

2850 tot 1100 voor Christus

Bewoning Klokbekercultuur

In de omgeving zijn sporen van de klokbekercultuur gevonden. Er ligen zo’n twintig grafheuvels in de buurt.

2850 tot 1100 voor Christus

Vanaf 1000 na Christus

Bouw van de kerk

Mogelijk was op deze plek al een voorchristelijke cultusplaats, gezien de vele grafheuvels in de buurt. Ook de naam Wolfhees is voor christelijk. Sinds paus Gregorius (540-604) werd juist op heidense heilige plaatsen kerken gebouwd.

Vanaf 1000 na Christus

tot 1333

Wolfhees nog niet vermeld

Pas in 1333 werd Wolfhees voor het eerst genoemd in een rekening van het richterambt Veluwe. Maar de plaats bestond al zeker honderden jaren. Telkens meer woeste grond werd bouwgrond. Dankzij stuifmeelonderzoek weten we dat er bijvoorbeeld rogge en boekweit werd verbouwd.

tot 1333

Juli 1505

Strooptocht van de Galioten

Ruwe mannen, die met boten over de Rijn waren gekomen bij het beleg en de inname van Arnhem door Filips de Schone, verbrandden 4 huizen. Na deze verwoestingen is er minder activiteit in Wolfheze en de kerk raakt in verval, ook omdat de kerk in Heelsum uit 1519 belangrijker was geworden.

Juli 1505

Proceskaart 1553

Proceskaart met kerk

Ook hier zie je dat het een klein dorp was met weinig inwoners. Zie hieronder.

Proceskaart 1553

1585 verwoesting door Spanjaarden?

Spaanse stelling in Wolfheze

Nadat de Spaanse overste Tassis Zutphen en Apeldoorn had ingenomen verschanste hij zich in een sterke stelling in Wolfheze en onderneemt een aantal plundertochten op de Veluwe.
Dit zal ongetwijfeld de genadeslag voor het eerder al wat verlaten Wolfheze zijn geweest.

1585 verwoesting door Spanjaarden?

1627 sloop van de bouwval

Verkoop tufstenen

De laatste stenen van de kerk werden verkocht aan de stadsmetselaar mr. Aert te Arnhem.

1627 sloop van de bouwval

1840/1888 Herontdekking verdwenen dorp

Wandeling ds. Heldring

Heldring ontdekte reststukken van de kerk op de Kapelberg, zoals de groene heuvel toen door hem werd genoemd. Pas in 1888 onder leiding van de Oosterbeekse ingenieur Groneman werd een nieuwe opgraving gestart.

1840/1888 Herontdekking verdwenen dorp

2002-2008 Nieuwe opgravingen

De AAC/UvA doet een 5-jarig onderzoek

Veldcursus voor eerstejaars studenten. Zie eigen foto hieronder. Ik heb de rapporten van het archeologisch project in bezit.

2002-2008 Nieuwe opgravingen

Vanaf 1845 huidige Wolfheze

Psychiatrisch ziekenhuis vanaf 1907

De spoorlijn Utrecht – Veenendaal werd in 1845 doorgetrokken tot Arnhem. In dat jaar liet Baron van Brakell ook de Wolfhezerweg aanleggen, in 1848 werd deze verlengd met de Italiaanseweg. In 1907 werd het psychiatrisch ziekenhuis gebouwd, waardoor de bevolking snel groeide. Nu heeft Wolfheze zo’n 1600 inwoners.