Steenfabriek in de Jufferswaard – Pilo

In het natuurgebied de Jufferswaard in Renkum staan nog de overblijfselen van een steenfabriek.
De steenoven is de “vlamoven Jufferswaard”, ook wel “de oven van Ariëns” genoemd naar de ovenbaas Ariëns . Lokaal staat de fabriek bekend als de “steenoven Pilo”.

Start van de steenfabriek

In de Jufferswaard is rond 1875 door de bankier Heijman Wolff uit Amsterdam een fabriek opgericht. Hij werkte samen met Jan van de Pol (Wolff & Co). Van de baron van Brakell, de bewoner van kasteel Doorwerth, is de 28 hectaren van de Jufferswaard gekocht.

In 1880 is met de productie van bakstenen gestart, de steenfabriek bestond uit 5 veldovens en 10 droogschuren. De steenfabriek in de Jufferswaard werd op 21 juli 1887 gesloten. Het was een tijd van economische crisis en overproductie.
Toch lukte het Wolff & Co om in 1891 weer te starten. In april is weer begonnen met het vormen van stenen met de hand.
In februari 1892 werd de stoomlocomobiel voor het transport van de klei goedgekeurd door de gemeente.

Diverse steenfabrieken zijn in 1899 zakelijk samengevoegd onder de naam N.V. Steenfabrieken v/h H. Wolff & Co, met directeur de bankier Heijman Wolff.
De fabriek van Wolff stond tegenover de tramwissel tussen de Noordberg en het veerpontje naar Randwijk.
In 1928 is de steenfabriek verkocht aan de heer van de Loo. De veldovens zijn vervangen door een vlamoven.

De oorlog en het einde van de steenfabriek

In 1942 is gebrek aan kolen en de fabriek stilgelegd door de Duitsers. Tijdens de Slag om Arnhem in 1944 is de fabriek geheel verwoest.
Na de oorlog, in 1948, werd de schoorsteen opnieuw opgebouwd om de vergunning van de fabriek te behouden.

De steenfabriek is na de oorlog niet meer opgestart. Voornamelijk door de oorlogsschade en de verouderde techniek van een vlamoven is de herbouw van de oven uit logistiek en economisch oogpunt onhaalbaar.
Bovendien is er een tijdens de oorlog ontstaan meningsverschil tussen de eigenaren over de herbouw.

In de jaren 80 zijn de terreinen met restanten van de steenfabriek verkocht en in beheer gegeven van Staatsbosbeheer.

In 2021 is door de gemeente de schoorsteen, na voordracht door de Pilo groep, de status van monument toegekend waarmee het voorbestaan van de schoorsteen is gewaarborgd.

Bakstenen maken in de Jufferswaard

Klei verzamelen

De klei werd uit de uiterwaarden gehaald en naar de steenoven gebracht, voor 1892 met paard en wagen en na 1892 met een stoomlocomotief.

    

Dieper dan 1,30 m klei afgegraven mocht niet. De bovenlaag van 30 cm werd opzij gelegd en na het aftichelen teruggebracht . Aftichelen is het ontkleien van een gebied.
Na het terugbrengen van de bovenlaag en het egaliseren van het terrein werd opnieuw gras ingezaaid.

Klei bewerken

Door de klei met water te mengen ontstond een pasta. De pasta is in vroeger jaren gemaakt door met de voeten te mengen. Later is de klei met water te vermengd in een machinaal aangedreven vijzel.
Met behulp van houten vormen zijn in het begin met deze pasta de bakstenen met de hand gemaakt. Na verloop van tijd zijn de bakstenen gemaakt in machinale steenpersen aangedreven door een stoommachine.
De stenen werden uit de vormen gehaald, op een vloer voorgedroogd, in droogschuren op rekken gezet en aan de wind gedroogd voor ze te bakken.
De gedroogde stenen heten groene stenen.

Stenen bakken

Het bakken gebeurde in veldovens. Dit zijn tijdelijke ovens in het veld van gestapelde groene stenen waaronder een houtvuur gestookt is om de stenen te bakken.  
Na verloop van tijd zijn de veldovens vervangen door op kolen gestookte vlamoven met schoorsteen. Vlamovens zijn permanente ovens van tot 100 meter lengte waarin de bakstenen gebakken worden op een karretje  waarmee ze naar binnen en buiten gereden zijn.

Ovenkamer van vlamoven in Jufferswaard
                Foto Heemkunde Renkum

Filmpjes:

Het leven zoals het was … Steenbakkerij

Dronevlucht over de schoorsteen van de pilo steenfabriek – gemaakt door Mart Spijker 08-2023

Tijdlijn

Bronvermelding:

• https://heemkunderenkum.nl/delen-baksteenfabriek-in-jufferswaard-gevonden-gemeente-toont-geen-interesse/
• https://renkumsesteenovens.blogspot.com/2016/11/artikelen-over-de-renkumse-steenovens.html
• Historisch Genootschap Redichem: “Pilo: feiten en verhalen”
• Monumentenstatus restanten steenfabriek Jufferswaard te Renkum – Renkums Beekdal
• aanvullende-info-steenoven-Ariens-Jufferswaard_000033.pdf (heelsumsbeekdal.nl)