Etymologie: Het woord spreng komt van springen, ontspringen
De Heelsumse en Wolfhezer beken
De Wolfhezer beek was oorspronkelijk een kwelbeek. Reeds in 1440 was er al een korenmolen die op waterkracht draaide. Vanaf het begin van de 16e eeuw zijn er op de Veluwe sprengkoppen gegraven. De huidige beken die van de Wolfhezer heide lopen naar de Rijn, zijn door mensenhanden gemaakt. Ze zijn gegraven.
Waar komt dat grondwater vandaan?
In Nederland is een overschot aan neerslag. Niet alle water wordt benut door de vegetatie en ook na verdamping resteert nog veel water. Het overschot verdwijnt in de bodem.
Geologie van de Veluwe (kort)
Twee ijstijden zijn verantwoordelijk voor de grond en de bodemprofielen van de Veluwe. De stuwwallen van Ede-Wageningen en van Arnhem naar Doorwerth zorgen voor een flink reliëf. Er zijn door de gletschers die in dit gebied zijn geweest flinke dalen uitgesleten.
Het hoge deel van de Veluwe en de uitspoelvlakte tussen Renkum/Heelsum en Wolfheze, de Sandr van Wolfheze, die gevormd zijn in prehistorische tijden zijn later door wind en erosie bedekt met metersdikke lagen zand. Hierin kon het overschot aan water opgenomen worden. Daardoor is er op de Veluwe een grondwaterbel ontstaan, met vele miljarden kubieke meters water. De druk die hierdoor ontstaat zorgt ervoor dat het water aan de randen van de hellingen spontaan opwelt en naar de Rijn, IJssel en de zee verdwijnt. Dit kwelwater vormt de zgn. kwelbeken. De grondwaterstand op de Veluwe ligt 10-tallen meters boven NAP. (fig. 1)
Menselijke ingrepen
Vanaf de 15e eeuw is de mens bewust op zoek gegaan naar plaatsen op de hellingen, waar men het water uit kon laten stromen. Men groef tot onder het grondwaterpeil een put, waarna het water spontaan begon te vloeien. De grondwaterbel zorgde voor een constante aanvoer van zuiver water. Zo’n put, of kunstmatige wel wordt sprengkop genoemd.
Het water werd geleid in de vooraf gegraven sloten of kanalen, die men hier sprengebeken noemt. (fig.2) Vaak werden er meerdere sprengen gegraven om de beek van voldoende water te voorzien. De energie van dit continu stromende water werd gebruikt om de raderen van molens continu in beweging te brengen.
Geschiedenis Heelsumse en Wolfhezer beken
De Wolfhezer beek was oorspronkelijk een kwelbeek. Reeds in 1440 was er al een korenmolen die op waterkracht draaide. Vanaf het begin van de 16e eeuw zijn er op de Veluwe sprengkoppen gegraven. De eerste sprengen waren in 1517 in ’t Loo. De gegraven beken werden gebruikt om papiermolens te laten draaien en ook werd een beek wel gebruikt om een gracht, die rondom een versterking of kasteel was gegraven, van water te voorzien. Hiervan is op de Wolfhezer heide ook een voorbeeld nl. de Rondeelbeek. In 1680 waren er twee molens bij de beken. In 1728 gaf de graaf van Doorwerth, de heer Van Aeldenburgh opdracht tot het graven van de Papiermolenbeek en dat leidde er toe dat er uiteindelijk 7 molens langs de Heelsumse en Wolfhezer beken stonden.
Onderhoud en bedreigingen
Er wordt anno nu meer water onttrokken aan de grondwaterbel onder de Veluwe, dan dat er door het neerslagoverschot wordt toegevoegd. Daardoor zijn de beken sinds het midden van de vorige eeuw steeds vaker droog komen te staan. Daarvoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. In de eerste plaats door de beplanting van de Veluwe met naaldbomen. Deze gebruiken veel meer water dan loofbomen. Verder een intensivering van de landbouw, een grote toename van de menselijke consumptie, waartoe ook het douchen wordt gerekend en door de vegetatie en erosie slibben de beken en sprengkoppen dicht. De teloorgang van deze unieke landschapselementen met een grote ecologische waarde, heeft mensen ertoe aangezet om zich in te spannen om dit te stoppen. De Bekenstichting is opgericht in 1979. Het Waterschap heeft zich verantwoordelijk verklaard voor de beken en er is aandacht gekomen voor de problemen van de waterhoudendheid van de beken bij provincie en gemeente. Maar bovenal zijn er vrijwilliger groepen opgericht die regelmatig elk jaar de beken en sprengkoppen schoon maken. Mocht u meer willen weten over dit onderwerp kijk dan op de volgende links:
Boeken over dit onderwerp zijn verkrijgbaar in het informatiecentrum in het Renkumse Beekdal. Veluwse Beken en Sprengen; De Auteurs van Stichting Matrijs Utrecht (2e druk 2007) en De Renkumse en Heelsumse Beekdalen geschreven door Ruud Schaafsma (2012)
(De
illustraties bij dit stuk zijn welwillend afgestaan door genoemde auteurs).