Echte Tonderzwam of Tondelzwam

Deze paddenstoel heeft de vorm van een paardenhoef. Hij groeit het hele jaar door en is een meerjarige paddenstoel dit in tegenstelling tot veel andere paddenstoelen. De tonderzwam komt in Nederland veel voor.
De Echte Tonderzwam houdt niet van vitale, levende bomen. Daarom groeit hij alleen maar op oude, beschadigde, dode bomen en boomstronken. Het is een zwakteparasiet en saprofyt.

Kenmerken

De echte tonderzwam (Fomes fomentarius, synoniem: Polyporus fomentarius) die in de volksmond ook wel tondelzwam of tonder-gaatjeszwam genoemd wordt. Het is een meerjarige houtzwam die hoeden vormt met een breedte van maximaal 50 centimeter en een dikte tot 30 centimeter.  
De bovenzijde is sterk gewelfd en bedekt met een harde korst van een à twee millimeter dik. Bij aanraking met vuur, zal deze zwam niet smelten zoals bij de meeste paddenstoelen, maar verkolen. Hierdoor is de zwam erg vuurbestendig.

De echte tonderzwam heeft zijn naam deels te danken aan het feit dat zijn vruchtvlees vaak wordt gebruikt voor het vervaardigen van tondel. In de 17e eeuw werd dit licht ontvlambare materiaal gebruikt voor het laten smeulen van vuur, ’tonder’ genoemd.

Levenswijze

De echte tonderzwam is een zwakteparasiet en veroorzaakt witrot op oude en/of verzwakte bomen. Nadat de geïnfecteerde boom is gedood leeft hij nog een tijd als saprofyt op het dode hout. Een saprofyt is een organisme dat leeft van verterend, dood organisch materiaal en helpt mee bij de afbraak van dood hout.
Zijn favoriete gastheren zijn Berk en Beuk op zand- en veengrond, en zeldzamer op boomsoorten zoals Eik, Populier en Linde.
Op vitale onbeschadigde bomen komt hij niet of nauwelijks voor.

De tonderzwam groeien met de onderkant altijd parallel aan de aarde. Op gevallen bomen worden weer nieuwe zwammen gevormd die paralell aan de aarde groeien zodat de sporen naar beneden kunnen vallen. Dit verschijnsel noemen we geotropie.

De echte tonderzwam komt voor in Noord- en Zuidelijk Afrika, Azië, het oosten van Noord-Amerika en Europa. In Nederland staat de soort niet op de Rode Lijst van beschermde paddenstoelen.

De eveneens in Nederland voorkomende Platte tonderzwam (Ganoderma lipsiense) en Dikrandtonderzwam (Ganoderma australe) behoren tot een geheel andere groep van houtzwammen, met andere kenmerken.

Samenstelling tonderzwam

A: context
B: myceliumkern
C: hymenium
D: korst

Context: een taaie structuur van schimmeldraden die niet in gebruik is voor de vermenigvuldiging van de zwam, maar voor de stevige structuur van het vruchtlichaam.
Myceliumkern: Het vruchtlichaam is middels de myceliumkern bevestigd aan het substraat. Deze verzameling schimmeldraden, die net als de schimmeldraden van de context ongeslachtelijk zijn, onttrekt voedingsstoffen uit de gastheer en heeft een veel zachtere structuur.
Een derde type schimmeldraden is wel geslachtelijk en vormen sporen.
Hymenium: Elk jaar groeit een nieuw hymenium aan dat bestaat uit een laag buisjes van twee tot acht millimeter dik, met een dichtheid van drie à vier poriën per vierkante millimeter. Door deze poriën komen de sporen naar buiten.  De citroengele sporen zijn langwerpig en ellipsvormig, ze meten 15 tot 20 bij 5 tot 7 micrometer.
Het sporenafdruk is wit en vooral te zien in de lente en minder in de herfst. De tonderzwam kan per uur 887 miljoen sporen produceren. De grond rond een groep echte tonderzwammen kan wit zijn van de gevallen sporen.

De echte tonderzwam is van groot belang voor de voortplanting van veel insectensoorten, waaronder een aantal zeldzame kevers en sluipwespen. Deze leggen hun eitjes in het vruchtlichaam, waarop de larven zich te goed doen aan het vlees.

Relatie met de mens

De paddenstoelen van de echte tonderzwam zijn al sinds de prehistorie door mensen in gebruik.

Het gebruik als tondel is een bekende toepassing van de echte tonderzwam. In de prehistorie had de mens tondel nodig om vuur te maken.
De kernen van jonge zwammen kneuzen tot een pluizige, zachte tondel. Met tondel zijn de vonken van een vuurslag op te vangen, waarna het gemakkelijk vlamvat.

Uit verse vruchtlichamen is een zacht vilt te winnen waarmee vroeger handtassen en hoofddeksels gemaakt zijn.
Schijven van het vrijwel ondoordringbare gedroogde vruchtlichaam zijn vroeger in de Schotse Hooglanden gebruikt als vervanging van leer. Dit materiaal werd onder meer gebruikt om schilden mee te bekleden.
Daarnaast heeft de tonderzwam ook medicinale toepassingen.

Hoe maak ik van de tonderzwam (tondelzwam) goede tondel?

Beantwoording van deze vraag is te vinden in de website van het hunebednieuwscafé.

Het belang van de tondeldoos voor de ontwikkeling van de moderne mens

De tonderzwam heeft zijn Nederlandse naam te danken aan het materiaal dat hij leverde voor tondeldozen. De Tondeldoos is de voorloper van de lucifer.

Er zijn maar weinig paddenstoelen waarvan we zeker weten dat ze hier al duizenden jaren voorkomen. Een daarvan is de Echte tonderzwam. Misschien bestond er in het verre verleden al een soort ruilhandel in het vruchtvlees van de Echte tonderzwam. Het gebruik van Echte tonderzwam voor het maken van vuur is van zeer oude oorsprong. De uitrusting van de circa 5300 jaar oude gletsjermummie Ötzi, die in 1991 in de Italiaanse ötztaler Alpen werd gevonden, bevatte een stukje tonderzwam samen met stukjes pyriet waar vonken mee kunnen worden geslagen. Uit deze unieke vondst blijkt dat het belang van de tonderzwam als leverancier voor tondel op z’n minst een periode omspant van 5300 jaar! Het tempo waarin de moderne mens zich in de loop der tijd heeft kunnen ontwikkelen is mede te danken is aan de kennis van het maken, bewaren en transporteren van vuur. Dit kon allemaal, mede dankzij de zeer oude tondeldoos.

De geneeskracht van de tonderzwam

Hypocrates heeft al in 400 voor Christus gemeld dat de paddenstoel ontstekingsremmend werkt en bloedingen stelpt.
In India is de tonderzwam in gebruik als laxeermiddel en in Canada om de pijn bij arthritis te verminderen.  

De tonderzwam is een oneetbare paddenstoel die wel medicinale eigenschappen heeft en niet giftig is.
Vanwege de houtachtige structuur en bittere, scherpe smaak wordt het niet gebruikt in de keuken.

Toepassingen

Voor de volgende aandoeningen is de tonderzwam al eeuwen in gebruik:

• Tegen aambeien.
• Bij menstruatiepijn.
• Als laxeermiddel.
• Ter kalmering van de zenuwen – helpt bij angsten.
• Bij behandeling van maagkanker.

Een extract van de tonderzwam in alcohol werkt tegen ontstekingen. Dit extract helpt ook bij de pijnstilling van reumatische klachten.

Er komt nu steeds meer onderzoek naar de werking bij:

• De behandeling van diabetes.
• De behandeling van kanker.
• Het virus remmend effect van de tondelzwam bij het herpes simplex virus en een aantal griepvirussen is in onderzoek.  

Antibacteriële en antioxidant werking van de tonderzwam is onderzocht bij ratten en muizen. Verbeteringen van bepaalde aspecten van het immuunsysteem vragen om verder onderzoek.

Wanneer je gebruik wilt maken van medicinale paddenstoelen maak dan een afspraak met een mycotherapeut.

Bronnen

Wikipedia
Nature today
IVN
Visit veluwe.nl – de tonderzwam een bijzonder fenomeen
Hunebed nieuwscafé – Hoe maak ik van de tonderzwam (tondelzwam) goede tondel?
Ademlab – ontdek de geneeskracht van de tonderzwam

Foto’s
Tonderzwam in het Beekdal – Toine de Leeuw
Geotropie bij Tonderzwam – Deel de Natuur